مروری بر مفاهیم لیزینگ
لیزینگ چيست؟
كلمه ليزينگ همانند بانك متضمن معني خاص خود است و در فارسي با كلمه اجاره دهي، اجاره داري مترادف است، ليكن بهترين معني آن كه بنظر مي رسد با كلمه ليزينگ همخواني بيشتري دارد، اجاره اعتباري است. ليزينگ از لحاظ اجرايي عبارتست از يك رشته فعاليت اعتباري كاملاً تخصصي مبتني بر روش اجاره كه در آن نوعي قرارداد با توافق ميان دونفر يا بيشتر اعم از اشخاص حقيقي يا حقوقي بمنظور بهره برداري از عين يا منفعت كالاي سرمايه اي يا مصرفي با دوام كه از قابليت اجاره برخوردار باشد، منعقد مي گردد. لذا اين روش (Leasing) مجموعه اي از مبادلات اقتصادي مشتمل بر خريد، اجاره و نهايتا فروش (تمليك) را در بر مي گيرد. بعبارت ديگر قرارداد ياد شده بين شركت ليزينگ بعنوان مالك يا موجر (Lessor) و متقاضي يا استفاده كننده از تسهيلات بعنوان مستاجر (Lessee) منعقد مي گردد. بر اساس اين قرارداد موجر كالاي مورد نظر و نياز مستاجر را (مورد اجاره) با استفاده از منابع مالي خود از فروشنده و يا توليد كننده تامين و با قبول اينكه در صورت حصول و انجام كليه تعهدات مندرج در قرارداد، مستاجر اختيار دارد تا مالكيت مورد اجاره را بنام خود از موجر تقاضا نمايد، مورد اجاره را براي مدت تعيين شده در قرارداد (مدت بازپرداخت تسهيلات) بصورت اجاره در اختيار مستاجر قرار مي دهد. مستاجر مخير است در پايان مدت قرارداد و پس از تسويه، مورد اجاره را تملك نموده يا به موجر مسترد نمايد. چنانچه مستاجر در پايان مدت قرارداد خواستار تملك مورد اجاره باشد، مي بايد مبلغي را كه در ابتداي دوره با توجه به استهلاك و عمر مفيد مورد اجاره بعنوان قيمت فروش يا باقيمانده يا ارزش اسـقاطي (Residual Value) مورداجاره تعيين گرديده است به موجر پرداخت نمايد.شايان توجه است كه اكثريت شركتهاي ليزينگ در ايران ارزش اسقاطي يا باقيمانده را در محاسبات مورد توجه و اقدام قرار نداده و برابر صفر فرض مي نمايند. مزاياي عمليات ليزينگ:
- صرفه جويي در بكارگيري منابع مالي مستاجر
- انعطاف پذيري مطابق شرايط و انتظار مستاجر
- مقابله با تورم
- سهولت نسبي در مقايسه با ساير روشهاي استقراض
- امكان جايگزيني دارايي هاي جديد
لیزینگ در ایران:
فعاليت ليزينگ در ايران با تشكيل دوشركت ليزينگ ايران در سال 1354 و شركت ليزينگ صنعت و معدن در سال 1356 آغاز گرديده و در طول 28 سال گذشته به سبب تحولات اجتماعي ، اقتصادي ايجاد شده در ساختار كشور از رشد كندي برخوردار بوده است.تاسيس و سابقه فعاليت اكثريت شركتهاي ليزينگ كه به 45 شركت با عنوان ليزينگ بالغ مي گردد،در طول 2 سال گذشته صورت پذيرفته است ولذا مقايسه عملكرد واقعي فعاليت ليزينگ از بدو آغاز فعاليت اين روش در ايران تنها به دو شركت اوليه صدرالاشاره بر مي گردد كه آنهم به سبب عدم توسعه فرهنگ و گستره صنعت ليزينگ در سنوات دو دهه اول بعد از انقلاب ارقام بسيار ناچيزي را تشكيل داده است. ميزان تسهيلات اعطايي توسط شركتهاي ليزينگ دوگانه تا پايان سال 1362 رقمي معادل 396 ميليون ريال بوده است كه اين رقم در پايان سال 1371 به رقم 8/8 ميليارد ريال بالغ گرديده است. در سال 1371 به دنبال تلاش وزير صنايع و با پشتيباني مقامات پولي و مالي بانك مركزي ، اعتباراتي به منظور توسعه و نوسازي ناوگان حمل و نقل كشور، از طريق واگذاري خودرو هاي كار توسط شركت هاي ليزينگ ، در اختيار اين شركتها قرار گرفت كه تاحدودي حجم فعاليت اين شركتها را نسبت به سنوات گذشته افزايش داده است.
روند فعاليت شركتهاي ليزينگ در سنوات بعد از سال 1373 كه صرفا بر اساس منابع مالي و سرمايه اي خود و در مقاطعي تسهيلات نه چندان قابل توجه بانك هاي مادر صورت پذيرفته ، از گردش مالي نسبتا مطلوبي برخوردار بوده است. در مقاطعي از زمان نيز شركت ها و موسسات توليدي از جمله خودروسازان به سبب احساس نياز جهت واگذاري محصولات توليدي خود از طريق تفاهمات دو جانبه با شركتهاي ليزينگ و در قالب روش ليزينگ كمك فروش و به شيوه كارمزدي، همكاري هاي محدودي رابا شركتهاي ليزينگ معمول داشته اند. اگر چه با تاسيس شركت هاي جديد در پهنه صنعت ليزينگ در طول دو سال گذشته ،توجه به اين صنعت در ايران بسيار مثبت ارزيابي گرديده و بطور محسوسي فعاليت در صنعت ليزينگ را تحت تاثير قرار داده است و در اين راستا ، احساس نياز واحدهاي شركت واحدهاي توليدي و موسسات اقتصادي به خصوص شركتهاي خودروساز به وجود و استفاده از خدمات شركت هاي ليزينگ ، روند ايجاد و تاسيس اين قبيل شركت ها را افزايش داده است، ليكن وضعيت بازار فعاليت اقتصادي كشور به اندازه اي وسيع و نيازمند حضور اين صنعت است كه به نظر مي رسد هنوز راه طولاني مي بايست جهت رسيدن به نقطه تعادل مورد نظر را طي نمود.
بر اساس آمارهاي نه چندان قابل استناد درصد سهم بخش ليزينگ در معدودي از بخش هاي توليدي در سال 1381 به شرح زير است :
ازميزان حجم ريالي توليدات در بخش خودروسازي در كشور (رقمي معادل 38790 ميليارد ريال ) سهم ليزينگ كمتر از يك درصد مبلغ ومذكور يعني 387 ميليارد ريال بوده است، كه بخش عمده آن توسط شركت هاي ليزينگ وابسته به شركت هاي خودروساز به صورت مستقيم يا كارمزدي انجام پذيرفته است.
از مجموع حجم ريالي توليدات بخش خودروهاي كار در سال مورد مطالعه كه رقم آن بالغ بر 5120 ميليارد ريال برآورد گرديده است ، تنها 11 درصد از طريق شركت هاي ليزينگ صورت گرفته است كه بخش عمده آن از محل اعتبارات بانكي در بخش خدمات و به طور مستقيم به مصرف كنندگان معرفي شده از سوي واحد هاي توليدي و بعضي از شركت هاي ليزينگ وابسته به خودروسازان به صورت مستقيم و يا در قالب قرارداد كارمزدي ، انجام پذيرفته است.
سهم ليزينگ در بخش ساير ماشين آلات و تجهيزات ،ماشين آلات راه سازي ،با احتساب تسهيلات واگذاري توسط بعضي از بانك هاي نيمه تخصصي تنها 12/5 درصد بوده است.
در رابطه با سهم صنعت ليزينگ در بخش دستگاه ها و ماشين آلات صنعتي تنها شركت فعال ليزينگ در اين زمينه شركت ليزينگ صنعت و معدن مي باشد كه حجم فعاليت انجام شده در مقايسه با ميزان توليدات بخش صنعتي تقريبا صفر است.
همانگونه كه ملاحظه مي شود درصد سهم صنعت ليزينگ در مجموع حتي با در نظر گرفتن بخشي از فعاليت بانكها به عنوان فعاليت ليزينگ ، بسيار ناچيز است و علت و علل اين امر ،علاوه بر عدم گسترش فرهنگ ليزينگ را مي توان در عدم همراهي و همكاري موسسات مالي و پولي كشور و بانك ها با اين شركت ها دانست. اين در حالي است كه بر اساس آخرين آمار منتشره ، حجم تسهيلات اعطايي توسط 8 بانك عمده دولتي در سال 1380 در قالب عقود اسلامي ، بالغ بر 199736 ميليارد ريال بوده است كه در داخل كشور و در استان هاي 28 گانه به متقاضيان اعطا گرديده است.
اگر چه به طريقي مي توان فعاليت بانك ها در قالب عقد اجاره به شرط تمليك و به ميزان 4/1955 ميليارد ريال را به سبب مشابهت كامل با فعاليت صنعت ليزينگ ، جزو شيوه هاي متعارف ليزينگ محسوب نمود ،ليكن در مجموع در مقايسه با حجم عمليات تسهيلاتي بانك ها حجم فعاليت بخش ليزينگ در ايران رقمي كمتر از 5/0 درصد است كه در آن فعاليت بعضي از بانك هاي تخصصي در بخش تسهيلات اعطايي براي ماشين آلات كشاورزي نيز مستتر است.
با عنايت به مراتب فوق همانطوري كه ملاحظه مي گردد ، سهم ليزينگ در بازار سرمايه در ايران رقم ناچيزي را تشكيل داده است، در حالي كه سهم ليزينگ در بازار سرمايه از جهات گوناگون قابل بحث و بررسي است.بدون شك يكي از عوامل مهم نقش ليزينگ به عنوان يكي از شيوه هاي موثر در تخصيص منابع مالي كمياب براي سرمايه گذاري مولد است، زيرا وجوه مصرفي از طريق ليزينگ به طور واقعي صرف تامين تجهيزات و ايجاد يا راه اندازي واحد اقتصادي و يا به روش ديگر ، موجب فعال شدن چرخه توليد واحد هاي اقتصادي و افزايش عرضه توليدات است. به عبارت ديگر ،امروزه اعطاي تسهيلات به روش ليزينگ مترادف با ازدياد توليد كالا يا خدمات شناخته شده است.
اين مزيت ويژه صنعت ليزينگ موجب گرديده است كه شركت هاي ليزينگ از نقطه نظر مسائل مبتلا به موسسات اعتباري ديگر كه منابع مالي توسط وام گيرندگان در راه هاي غير مولد و بورس بازي مصرف مي شود ، مصون باشند. اين امر يكي از مزاياي بارز ليزينگ است. به طريق ديگر ، ميتوان ادعا نمود كه در ايران نيز موضوع تاكيد بر روي مصرف منابع پولي در امور معين كه از بنيان هاي فكري و اعتقادي عمليات بانكي بدون ربا كه اجاره به شرط تمليك نيز از عقود آن محسوب مي گردد،در همين راستا بوده است.
در شرايط كنوني اقتصاد بين المللي اكثريت معاملات در بازار سرمايه ، نشان از انتقال امكانات مالي از دست يك سرمايه گذار به دست سرمايه گذار ديگر است، تا اينكه نمايانگر ايجاد امكانات مالي و دارايي هاي مولد جديد باشد و اين امر موجب گرديده كه نقش بارز و پر اهميت صنعت ليزينگ و بهبود ساختار اقتصادي را به شرح زير برشمرد:
1-افزايش رقابت ميان منابع مالي 2 -ممانعت از فشارهاي تورمي خصوصا در كشور هاي جهان سوم 3-افزايش توليد و ايجاد تعادل در موازنه پرداخت ها از طريق حمايت از صنايع داخلي 4-كمك به ايجاد اشتغال از طريق فراهم نمودن شرايط كار.
ليزينگ در جهان:
بر اساس آخرين آمارهاي منتشره حجم عمليات ليزينگ جهان در سال 2003 بدليل ركود اقتصادي حاكم بر اقصاد جهان نسبت به سال 2000 از يك كاهش 5/4درصدي برابر با 4/22 ميليارد دلار بر خوردار بوده است. حجم فعاليت شركتها و موسسات ليزينگ در جهان در سال مذكور به 6/476 ميليارد دلار بالغ گرديده است. در سال 2001 بيش از 5/53 درصد برابر 1/254 ميليارد دلار از حجم فعاليت شركتهاي ليزينگ در كشورهاي آمريكا و كانادا اتفاق افتاده است و اين در حاليست كه نسبت به سال قبل از آن ، از يك كاهش 7/6 درصدي معادل 18 ميليارد دلار برخوردار است، به طوري كه اين ميزان كاهش در طول 9 سال گذشته ، بي سابقه بوده است. دليل عمده اين كاهش، ركود اقتصادي حاكم بر اقتصاد جهان ذكر شده است. در اين رابطه، شايان توجه آن است كه كشور آمريكا به تنهايي با 242 ميليارد دلار عمليات، نزديك به 51 درصد ازحجم فعاليت جهاني عمليات موسسات ليزينگ را به خود تخصيص داده است.
وضعيت عملكرد شركتها و موسسات ليزينگ در اروپا در 2001 با اختصاص 4/29 درصد، برابر با 140 ميليارد دلار از حجم عمليات ليزينگ در جهان، نسبت به سال 2000 افزايش داشته باشد. اين افزايش 9/6 درصد و معادل 9 ميليارد دلار بوده است. 5 كشور آلمان با حجم فعاليت 45/34 ميليارد دلار، انگلستان با حجم فعاليت 31/20 ميليارد دلار، فرانسه با حجم فعاليت 49/19 ميليارد دلار، ايتاليا با حجم فعاليت 58/17 ميليارد دلار و اسپانيا با حجم فعاليت 44/7 ميليارد دلار به ترتيب بيشترين حجم فعاليت در صنعت ليزينگ اروپارا به خود تخصيص داده اند. كشور هاي آسيايي با عملكرد 7/67 ميليارد دلاري سومين رتبه فعاليت در صنعت ليزينگ را به خود اختصاص داده اند. كشور ژاپن با حجم فعاليت 95/58 ميليارد دلاري خود به تنهائي بيش از 87 درصد حجم فعاليت موسسات و شركتهاي ليزينگ قاره آسيا را به خود اختصاص داده است. عملكرد شركتها و موسسات ليزينگ در آسيا نيز نسبت به سال 2000 از يك كاهش چشم گير 6/10 ميليارد دلاري ( معادل 6/13 درصدي)برخوردار بوده است. ليكن سهم ژاپن از اين كاهش تنها در حد 7/2 در صد بوده است.
عمده ترين كشورهاي فعال در بخش ليزينگ در قاره آسيا پس از ژاپن (كشور هاي آسيايي دومين كشور فعال در بخش ليزينگ محسوب مي شود) به ترتيب عبارتند از: هنگ كنگ با حجم فعاليت 3/2 ميليارد دلار، جمهوري خلق چين با حجم فعاليت 1/2 ميليارد دلار، كره با حجم فعاليت 17/1 ميليارد دلار، هند با حجم فعاليت 5/10 ميليارد دلار، تايوان با حجم فعاليت 93/0 ميليارد دلار، تركيه با حجم فعاليت 72/0 ميليارد دلار، تايلند با حجم فعاليت 4/0 ميليارد دلار، پاكستان با حجم فعاليت 37/0 ميليارد دلار، اندونزي با حجم فعاليت 25/0 ميليارد دلا رو عربستان صعودي با حجم فعاليت 18/0 ميليارد دلار. مجموع فعاليت موسسات و شركتهاي ليزينگ در كشورهاي آمريكاي جنوبي، استراليا، نيوزيلند و قاره آفريقا مجموعاً 1/3 درصد از حجم فعاليت جهان را به خود تخصيص داده است. در طول 20 سال گذشته حجم فعاليت صنعت ليزينگ در جهان از 9/84 ميليارد دلار به 6/476 ميليارد دلار افزايش يافته است و جز در مقاطعي از سالها كه به دليل مشخص منتج از عوامل و شرايط اختصادي، داراي كاهشي نسبت به سال قبل از آن بوده است ، روند فعاليت شركتها و موسسات ليزينگ در جهان از رشد صعودي قابل توجهي بوده است.
تركيب فعاليت شركتهاي ليزينگ در اروپا در سال 2001 در بخش خودروهاي سواري 5/33 درصد، ماشين آلات و تجهيزات صنعتي 25 درصد، خودروي كار 1/17 درصد، دستگاه ها و ماشين آلات اداري و خدماتي9/13 درصد، كشتي، هواپيما و راه آهن 9/3 درصد و ساير 6/6 درصد را به خود تخصيص داده است. تعداد نيروي انساني فعال در بخش ليزينگ در اروپا حدود 55000 نفر برآورد شده است، از جمع كل شركتهاي ليزينگ در اروپا تعداد 10 گروه ليزينگي و شركتهاي مستقل بزرگ به تنهائي بيش از 1/22 درصد حجم فعاليت ليزينگ اروپا را به خود اختصاص داده است. با عنايت به آمارها و اطلاعات ارائه شده ، تحليل هاي به عمل آمده نشان مي دهد كه به رغم اينكه حجم فعاليت بخش ليزينگ در سال 2001 نسبت به سال 2000 كاهش داشته است ، ليكن در حقيقت سهم ليزينگ در بازار سرمايه در اين سال در بسياري از كشورهاي جهان بهبود يافته و از رشد قابل قبولي برخوردار بوده است. اين موضوع در خصوص اكثريت كشورهاي اروپائي مصداق دارد، به طوري كه در مجموع اروپا بر عكس آمريكا و آسيا در بخش ليزينگ داراي رشد مثبت بوده است و سهم بازار آن از 6/23 درصد به 4/29 افزايش يافته است.
امروزه، بر اساس آمار و اطلاعات، عمليات ليزينگ بعد از بانكها به عنوان دومين شيوه تامين و تخصيص منابع مالي در بخشهاي اقتصادي گوناگون محسوب مي شود. ويژگي هاي خاص صنعت ليزينگ از عوامل موثر در توسعه صنعت ليزينگ در جهان بوده و روند روز افزون آن در كشورهاي جهان همچنان ادامه دارد. ضرورت و نياز جوامع كشورهاي جهان سوم نيز گسترش اين صنعت در اكثر كشور هاي مذكور و توجه آن به توسعه آن را افزايش داده است.
بر اساس آخرين آمارهاي منتشره حجم عمليات ليزينگ جهان در سال 2003 بدليل ركود اقتصادي حاكم بر اقصاد جهان نسبت به سال 2000 از يك كاهش 5/4درصدي برابر با 4/22 ميليارد دلار بر خوردار بوده است. حجم فعاليت شركتها و موسسات ليزينگ در جهان در سال مذكور به 6/476 ميليارد دلار بالغ گرديده است. در سال 2001 بيش از 5/53 درصد برابر 1/254 ميليارد دلار از حجم فعاليت شركتهاي ليزينگ در كشورهاي آمريكا و كانادا اتفاق افتاده است و اين در حاليست كه نسبت به سال قبل از آن ، از يك كاهش 7/6 درصدي معادل 18 ميليارد دلار برخوردار است، به طوري كه اين ميزان كاهش در طول 9 سال گذشته ، بي سابقه بوده است. دليل عمده اين كاهش، ركود اقتصادي حاكم بر اقتصاد جهان ذكر شده است. در اين رابطه، شايان توجه آن است كه كشور آمريكا به تنهايي با 242 ميليارد دلار عمليات، نزديك به 51 درصد ازحجم فعاليت جهاني عمليات موسسات ليزينگ را به خود تخصيص داده است.
وضعيت عملكرد شركتها و موسسات ليزينگ در اروپا در 2001 با اختصاص 4/29 درصد، برابر با 140 ميليارد دلار از حجم عمليات ليزينگ در جهان، نسبت به سال 2000 افزايش داشته باشد. اين افزايش 9/6 درصد و معادل 9 ميليارد دلار بوده است. 5 كشور آلمان با حجم فعاليت 45/34 ميليارد دلار، انگلستان با حجم فعاليت 31/20 ميليارد دلار، فرانسه با حجم فعاليت 49/19 ميليارد دلار، ايتاليا با حجم فعاليت 58/17 ميليارد دلار و اسپانيا با حجم فعاليت 44/7 ميليارد دلار به ترتيب بيشترين حجم فعاليت در صنعت ليزينگ اروپارا به خود تخصيص داده اند. كشور هاي آسيايي با عملكرد 7/67 ميليارد دلاري سومين رتبه فعاليت در صنعت ليزينگ را به خود اختصاص داده اند. كشور ژاپن با حجم فعاليت 95/58 ميليارد دلاري خود به تنهائي بيش از 87 درصد حجم فعاليت موسسات و شركتهاي ليزينگ قاره آسيا را به خود اختصاص داده است. عملكرد شركتها و موسسات ليزينگ در آسيا نيز نسبت به سال 2000 از يك كاهش چشم گير 6/10 ميليارد دلاري ( معادل 6/13 درصدي)برخوردار بوده است. ليكن سهم ژاپن از اين كاهش تنها در حد 7/2 در صد بوده است.
عمده ترين كشورهاي فعال در بخش ليزينگ در قاره آسيا پس از ژاپن (كشور هاي آسيايي دومين كشور فعال در بخش ليزينگ محسوب مي شود) به ترتيب عبارتند از: هنگ كنگ با حجم فعاليت 3/2 ميليارد دلار، جمهوري خلق چين با حجم فعاليت 1/2 ميليارد دلار، كره با حجم فعاليت 17/1 ميليارد دلار، هند با حجم فعاليت 5/10 ميليارد دلار، تايوان با حجم فعاليت 93/0 ميليارد دلار، تركيه با حجم فعاليت 72/0 ميليارد دلار، تايلند با حجم فعاليت 4/0 ميليارد دلار، پاكستان با حجم فعاليت 37/0 ميليارد دلار، اندونزي با حجم فعاليت 25/0 ميليارد دلا رو عربستان صعودي با حجم فعاليت 18/0 ميليارد دلار. مجموع فعاليت موسسات و شركتهاي ليزينگ در كشورهاي آمريكاي جنوبي، استراليا، نيوزيلند و قاره آفريقا مجموعاً 1/3 درصد از حجم فعاليت جهان را به خود تخصيص داده است. در طول 20 سال گذشته حجم فعاليت صنعت ليزينگ در جهان از 9/84 ميليارد دلار به 6/476 ميليارد دلار افزايش يافته است و جز در مقاطعي از سالها كه به دليل مشخص منتج از عوامل و شرايط اختصادي، داراي كاهشي نسبت به سال قبل از آن بوده است ، روند فعاليت شركتها و موسسات ليزينگ در جهان از رشد صعودي قابل توجهي بوده است.
تركيب فعاليت شركتهاي ليزينگ در اروپا در سال 2001 در بخش خودروهاي سواري 5/33 درصد، ماشين آلات و تجهيزات صنعتي 25 درصد، خودروي كار 1/17 درصد، دستگاه ها و ماشين آلات اداري و خدماتي9/13 درصد، كشتي، هواپيما و راه آهن 9/3 درصد و ساير 6/6 درصد را به خود تخصيص داده است. تعداد نيروي انساني فعال در بخش ليزينگ در اروپا حدود 55000 نفر برآورد شده است، از جمع كل شركتهاي ليزينگ در اروپا تعداد 10 گروه ليزينگي و شركتهاي مستقل بزرگ به تنهائي بيش از 1/22 درصد حجم فعاليت ليزينگ اروپا را به خود اختصاص داده است. با عنايت به آمارها و اطلاعات ارائه شده ، تحليل هاي به عمل آمده نشان مي دهد كه به رغم اينكه حجم فعاليت بخش ليزينگ در سال 2001 نسبت به سال 2000 كاهش داشته است ، ليكن در حقيقت سهم ليزينگ در بازار سرمايه در اين سال در بسياري از كشورهاي جهان بهبود يافته و از رشد قابل قبولي برخوردار بوده است. اين موضوع در خصوص اكثريت كشورهاي اروپائي مصداق دارد، به طوري كه در مجموع اروپا بر عكس آمريكا و آسيا در بخش ليزينگ داراي رشد مثبت بوده است و سهم بازار آن از 6/23 درصد به 4/29 افزايش يافته است.
امروزه، بر اساس آمار و اطلاعات، عمليات ليزينگ بعد از بانكها به عنوان دومين شيوه تامين و تخصيص منابع مالي در بخشهاي اقتصادي گوناگون محسوب مي شود. ويژگي هاي خاص صنعت ليزينگ از عوامل موثر در توسعه صنعت ليزينگ در جهان بوده و روند روز افزون آن در كشورهاي جهان همچنان ادامه دارد. ضرورت و نياز جوامع كشورهاي جهان سوم نيز گسترش اين صنعت در اكثر كشور هاي مذكور و توجه آن به توسعه آن را افزايش داده است.